چشمهایش

استاد « ماکان» نقاش بزرگ که یکی از مبارزان علیه دیکتاتوری رضاخان بوده، در تبعید درمیگذرد. جزو آثار باقی مانده او پرده ای است به نام «چشمهایش». چشمهای زنی که گویا رازی را در خود پنهان کرده است. راوی داستان که ناظم مدرسه و نمایشگاه نقاشی است دچار کنجکاوی سوزانی است که راز این چشمها را دریابد. بنابراین سعی میکند «مدل» را یافته و درباره ارتباطش با استاد از او بپرسد. پس ازچند سال، ناظم مدل را مییابد و در خانه مجلل او با هم به گفتگو مینشینند. زن میگوید که دختر خاندان متعینی بوده که به خاطر زیباییش توجه مردان بسیاری را جلب میکرده است. اما...

مردان و عشق بازیچه او بوده اند. تنها در برخورد با استاد کسی را مییابد که اساساً توجهی به جمال و جاذبه وی ندارد. زن برای جلب توجه استاد در تهران و اروپا با تشکیلات مخفی که زیرنظر استاد است همکاری میکند، تا سرانجام به وی نزدیک میشود. اما استاد نه فداکاری او را جدی میگیرد و نه پی به کنه احساسات و عواطفش میبرد. در عوض در برابر او، و بخصوص از چشمهایش هراسی گنگ ابراز میکند. در پایان استاد گرفتار پلیس میشود، و زن پیشنهاد ازدواج رئیس شهربانی را، که یکی از خواستاران قدیمی اوست، میپذیرد به شرط آن که استاد از مرگ نجاتی ابد. استاد به تبعید میرود و البته هیچگاه از فداکاری زن آگاه نمیشود. او تمام حسیات و تلقیات خود را در قبال زن در پردهای به نام «چشمهایش» به یادگار نهاده است. در این چشمها بطور کل زنی مرموز، اما به هر حال دمدمی مزاج و هوسباز و خطرناک متجلی است: زن میداند که استاد هیچگاه به ژرفای روح او پی نبرده و این چشمها از آن ا و نیست.
بزرگ علوی در این رمان روش استعلام و استشهاد را به کار برده، روشی که چند اثر دیگر او را نیز شکل داده است. این شیوه بیشتر در ادبیات پلیسی معمول است. یعنی کنار هم نهادن قطعات منفصل یک ماجرای از دست رفته و ایجاد یک طرح کلی از آن ماجرا به حدس و قرینه. بدین ترتیب یک واقعه گذشته به کمک بازماندههای آن نوسازی میشود. اشارات تاریخی بزرگ علوی نیز بحثها برانگیخته: استاد ماکان گاهی شبیه کمال الملک است. رییس شهربانی، سخت به «آیرم» شباهت دارد. اما هیچکدام دقیقاً الگوی واقعی شان نیستند. این کار فقط برای خلق فضا انجام شده است. نثر منظم و سیال نویسنده در قیاس با معاصرانش بسی امروزی مینماید. این کتاب از آثار معدود فارسی است که در مرکز آن یک زن با تمام عواطف و ارتعاشات روانی و ذهنی قرار گرفته است...  

منبع: چشمهایش اثر بزرگ علوی